Pasta: 06500.056Título: The Sydney Morning Herald, Foreign Correspondent, The Independent, The Jakarta Post, Times, Canberra Times, Kompas, Agência France Press, Agência Reuter, Indonesia Daily News Online, Agência Associated Press, The Australian, The New York Times, Waspada, Agência Lusa, The Independent on SundayAssunto: M. Yosfiah; Suharto; ABRI; Habibie; ICMI; TAPOL; DFAT; ICJ; G. Evans; C. Haviland; B. Haigh; violência; Y. Yosflah; J. Jolliffe; FRETILIN; Andreas; militares; O. Guterres; Austrália; G. Fadhyl; DPRD; relatório Sherman; NZ; A. Soares; A. Alatas; KKN; PBB; FKP; FPP; embargo; Grã-Bretanha; jornalistas mortos; Balibo; G. Shackleton; G. Cunningham; T. Stewart; M. Rennie; B. Peters; inquérito; Nobel; Ramos-Horta; Igreja, Bispo D. Ximenes Belo; Resistência juvenil; FORITLOS; solidariedade; estudantes; Mário Carrascalão; A. S. Mariano; PNS; E. Guterres; RI; DPR/MPR; DPA; BPK; demissão de J. A. Soares; Xanana Gusmão; manifestações; violações; mulheres; Matan Ruak; CNRT; Suratman; ETISC; GPK; referendo; genocídio; Komnas HAM; greve de fome; Cipinang; GRPTTT; SOLIDAMOR; UDT; IETDE; Congresso dos EUA; Clinton; Tony Hall; Basilio do Nascimento; ICRC; LP; FHRJ; Aniceto G. Lopez; Wiranto; ASEM; Santa Cruz; AIETD; política de venda de armas dos EUA; ETAN; FALINTIL; coma; contaminação radiológica; prisões; TimorGap; JapãoData: Agosto de 1998 - Dezembro de 1998Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 88
06500.056
IMPRENSA
Pasta: 06500.057Título: Algemeen Dagblad, The Observer; BBC, Tempo Interaktif, The Jakarta Post; Kompas; The Irish Times; Agência France Press; Agência Associated Press, Agência Reuters, The Age, The Sydney Morning Herald, Indonesia Daily News Online, Tempo, Diário de Notícias, Agência Lusa, Waspada.Assunto: TAPOL; resistência juvenil; Suharto; massacre; violência; militar; estudantes; jornalistas; J. Pilger; Austrália; mortes; Ramos-Horta; Santa Cruz; Nações Unidas; ABRI; mulheres; R. Coomaraswamy; CNDHNU; HRW; manifestações; protestos; ICRC; Igreja; Carlos Belo; Mário Carrascalão; CJPDD; J. A. Soares; Xanana Gusmão; prisão; Holanda; Habibie; SDB; KKN; MPR; Suratman; rebeldes; Y. Yosfiah; BPN; ninja; GPK; FRETILIN: J. Gama; Prémio Nobel; C. O'Clery; polícia; J. Marker; K. Annan; F. Neves; paz; M Albright; G. Evans; Grã-Bretanha; Clinton; armas; CNDHI; A. Soares; Prémio Nobel; guerrilha; T. M. Bulak; V. Xavier; FALINTIL; CNRT; Amien Rais; Cipinang; prisão; ETISC; F. Araújo; PBB; DPP; P. Flood; Sherman; J. Moore ; Wiranto; referendo; CVI; Portugal; CAJ; J. Dunne; Downer; deserção; batalhão 745; J. H. A. Salim; HAM; P. Herren; O. Drufaut; vilas; UE; refugiados; extradição de Suharto; N. C. da Silva; ASEAN; MUI; negociações; A. Soares; WirantoData: Novembro de 1998 - Dezembro de 1998Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 97
06500.057
IMPRENSA
Pasta: 06498.051Título: Rádio Suara Amerika, Asian Age, Republika OnLine, Kompas Online, Agência France Press, Rádio Renascença, Gatra, The Jakarta Post, Agência Reuter, New Straits Times, The Sun, The Sydney Morning Herald, Far Eastern Economic Review, San Francisco Chronicle, The Washington Post, Deutsche Welle, Rádio Difusão Portuguesa, Rádio Republik Indonesia, Agência Antara, The Canberra Times, The New Zealand Herald, Frankfurt Allgemeine ZeitungAssunto: ETHRC; ABRI; Igreja; Bispo D. Ximenes Belo; A. Siga; CVI; Grã-Bretanha; fotógrafos; Schakleton; SDB; A. Soares; B. do Nascimento; Xanana Gusmão; Prémio Nobel; Ramos-Horta; Alatas; CNRM; PBB; Komnas HAM; resistência juvenil; estudantes; A. Rivai; Portugal; China; J. Gama; EUA; ONGs; F. Wolf; Alemanha; Austrália; Santa Cruz; ICRC; FRETILIN; polícia; AFL/CIO; PDI; Clinton; D. Fortuna; K. Annan; Boutros Boutros-Ghali; GPK; tribunal; Natal; P. Kennedy; mulheres; violações; Soekotjo; C. Powell; Chambers; APEC II; A-G; Umno Youth; J. Hussein; detenções; MAF; Canberra; jornalistas; Malásia; Kuala Lumpur; UE; ASEAN; ASEM; PBB; PKN; A. Sagran; J. Mucharam; Suharto; NCMR; solidariedade; Cuba; Kennedy; proibição de entrada; Hambali; F. Mesquita; protestos; manifestações; M. Simbolon; J. Hermenegildo; PWI; violência; Mesquita; M. Abuh; Ambeno; UDT; APODET; IYC; turistas; Viqueque; Direitos Humanos; M. Sukarnoputri; Downer; Kinkel; Durak; testemunhas; desemprego; CochraneData: Janeiro de 1997 - Março de 1997Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 123
06498.051
IMPRENSA
Pasta: 06498.052Título: BBC, The Guardian, Republika Online, The Times, Agência Antara, Agência Reuter, Agência Associated Press, Aftenposten, The Nation, The Jakarta Post, Tiras, Suara Merdeka, Suara Rakyat Malásia, Republika, Media IndonesiaAssunto: Bispo D. Basílio do Nascimento; Igreja; julgamentos; detenções; rebeldes; polícia; suspeições; PRD: PPP; SBSI; M. Pakpahan; tribunal; manifestações; protestos; UDT; KOTA; mortos; violência; D. Purwadi; Nações Unidas; Annan; Portugal; Boutros-Ghali; João Paulo II; ONGs; Conferência de Kuala Lumpur; Austrália; H. da Costa; Santa Cruz; jornalistas assassinados; ataques; M. Rennie; B. Peters; inquérito; motim; resistência; Bispo D. Ximenes Belo; Ramos-Horta; prémio Nobel; UE; ASEAN; KTT; Der Spiegel; FRETILIN; Hartono; Harmoko; UE; guerrilha; resistência armada; A. Ferreira; Austrália; GPK; Suharto; estátua de Cristo; ABRI; forças armadas; KWI; A. Soares; Clinton; EUA; C. Dodd; A. Rivai; FRETILIN; S. Jatiman; M. Darusman; Komnas HAM; UUCP; F. Sarmento; APEC II; libertação dos detidos; Vohrah; I. Liew; OCPD; juventude UMNO; S. Simons; Vaticano; Golkar; C: R. Amaral; A. NababanData: 1997Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 126
06498.052
IMPRENSA
Pasta: 06517.066Título: Agência Lusa, The Manila Times, Balanced News Fearless Views, The Jakarta Post, Republika, The Star, Agência France Press, The Observer, Público, Agência Reuter, Sidney Morning Herald, Radio NetherlandsAssunto: Conferência da APEC em Manila; proibição de entrada na Cimeira; Projecto Skydeal; Inês Almeida; Pedro Pinto Leite; Ramos-Horta; Wigberto Tanada; Bispo D. Aloisius Nobuo Soma; António Vitorino; Igreja; solidariedade; Cardeal Arcebispo Sin; violação de Direitos Humanos; Bispo D. Ximenes Belo; justiça; Supremo Tribunal; Governo; Universidade; Filipinas; Maired Maguire; Tom Hyland; James Dunn; Programa da conferência; Carmel Budiardjo; Joao Carrascalao; Juan Federer; Jose Gutierres; Liem Soel Liong; Mari Alkatiri; Agio Perwira; Renato Constantino Junior; Austrália; Filipinas; Indonésia; Timor-Leste; Portugal; Grã-Bretanha; violação dos Direitos Humanos; Diálogo para a Paz; Joel Saracho; Fidel Ramos; Candido Dizon; Nações Unidas; FRETILIN; polícia; prisões; resistência armada; violência; Xanana Gusmão; John Pilger; julgamento de Xanana Gusmão; Mario Goncalves; pescadores de Dartfford; Paul Field; propaganda; General Galvão de Melo; CNRM; Boutros Ghali; Kompas; Vendrell; exílio; Dias Ximenos; massacre de Santa CruzData: Janeiro de 1994 - Junho de 1994Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - TAPOLTipo Documental: IMPRENSA Página(s): 95
06517.066
IMPRENSA
Pasta: 08023.095Título: Entrevista a Gregório Saldanha no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IIAssunto: Estudou até 4ª classe. Em 1974 ficavaperto do Xavier Amaral.
Acompanhou a alfabetização em Hera na altura do golpe. No contra-golpe viu o ptimo preso em Palapaço.
Assistiu à proclamação unilateral da independência. Reinava grande emoção na altura.
Na invasão os pára-quedistas desceram, ele fugiu.
Não foi à escola, acompanhou a Rádio Maubere que dizia que haviam de chegar forças de Pequim.
Em 1982 voltou a estudar. Trabalha no hospital.
Participa na demonstração, sofreu terror. Pediu para sair do hospital.
Membro da rede com Constâncio Pinto, preparou a visita dos parlamentares portugueses. Recebeu um documento de um estafeta para organizar o 12 de Novembro, juntamente com Jacinto Alves e mais outros.
Jacob Fernandes (Chefe do Suco de Santa Cruz): encontro em sua casa, juntaram-se Ojetil, Fitun, Renetil, HPPMAI, etc.
(antes:) encontro em SMP (Escola Preparatória) Paulo (VI) quando lá estudava, reuniu-se com os da Fretiiln no Externato São José.
Em 1988 foi capturado, foi torturado.
Ferido em 12-11, foi ao hospital, levado para Comarca de Balide. Deram-lhe prisão perpétua.
Tratamento dos presos na cadeia. Demonstração que se fez quando Amos Wako foi de visita.
Acompanhou as votações na cadeia em Yogyakarta, viu através da televisão; depois, form agredidos por outros presos quando souberam dos resultados.
De regresso encontrou-se com a família (a mãe morreu na cadeia).
Criação de Ojetil, funda CRN-JT.
A Ojektil foi criada em Balide, com José Manuel. Forma o secretariado do Comité, com Constâncio Pinto como Secretário-Geral.
Recebe orientações de Xanana para realizar uma manifestação pacífica.
Escutando antes sobre o 12 de Novembre, a rádio informa que a delegação dos Estados Unidos ia a Dili, mas não chegou.
Problemas na escola São Paulo, agrediram indonésios.
A 09-11 recebe orientações para a manifestação, entregou ao Constâncio Pinto, porque era procurado pelos indonésios.
Aproveitam a morte de Sebastião Gomes para realizar a manifestação.
Xanana Gusmão presente em Díli.
Usa a camisola com etiqueta ‘Lorico Asua’in’. Como preparar estandartes, escolhendo palavras.
Saiu de Motael, entre os homens do Kodim que entraram para provocações, a juventude feriu um Major com uma facada.
Viu os indonésios aproximarem-se. A Joana dirige uma oração, os indonésios atiram sobre eles. Fugiu, foi atingido, caiu.
O Comandante deu ordens para os que estiverem vivos que levantassem a mão; levantou a mão, levado para hospital militar. Foi levado a julgamento, como decorreu o processo.;
[Tétum: Escola too 4a klasse. Iha 1974 hela besik Xavier Amaral.
Tuir alfabetizasaun iha Hera tempu Golpe. Kontra-ggolpe haree primo nebe kastigu iha Palapasu.
Assiste proklamasaun unilateral ba independensia. Emosaun tempu neba.
Invasaun, paracaidista tun, halai fali.
La ba escola, akompanha Raio Muere nebe hatete katak forsa sei mai husi Peking.
1982 fila ba escola. Servisu iha hospital.
Hola parte iha demonstrasaun, hetan teror. Husu sai husi hospital.
Membru rede ho Constancio Pinto, prepara ba visita Parlamentu Portugues nian. Simu surat liu estafeta atu organisa 12 Novembru, hamutuk ho Jacinto Alves no sira seluk tan.
Jacob Fernandes (Chefe Suco Santa Cruz): enkontru iha nina uma, halibur Ojetik, Fitun, renetil, HPPMAI, etc.
(tempu uluk:) hasoru iha SMP Paulo bainhira oscola ona, halibur ho Fretiiln sira iha Externato Sao Jose.
1988 kapturadu, hetan toruturas.
12 / 11 kanek, ba hospital, kadeia fali iha Comarca Balide. Hetan sentença perpetua.
Oinsa tratemento iha kadeia nia laran. Demonstrasaun nebe halo wainhira Amos Wako visita
Tuir votasaun iha kadeia nia laran iha Yogyakarta, assiste husi televisaun; deois, dadur maluk baku sira wianhira rona resultadu.
Mai fali kontente hasoru malu ho familia (inan mate wainhira iha kadeia).
Hamoris Ojetil, funda CRN-JT.
Ojektil moris iha Balide, ho Jose Manuel. Forma sekretariu Comite, ho Constancio Pinto hanesan Sekretariu Geral.
Orientasaun husi Xanana, atu halo manifestasaun pasifika.
Rona antes kona ba 12 Novembre, radio dehan delegasaun Estadus Unidas nian mai, maibe la to’o.
Problema iha escola Sao Paulo, baku ba Bapak sira.
09 / 11 simu orientasaun ba manifestasaun, entrega ba Constancio Pinto, tanba Bapak sira buka nia.
Utiliza Sebastiao Gomes nia mate atu bele halo manifestasaun.
Xanana Gusmao iha Dili tempu neba.
Usa komizola ‘Lorico Asuwain’. Oinsa prpara spanduk, hili lia fuan.
Sai husi Motael, liu Kodim ema tama atu provoka, juventude sona fali Major ida.
Haree Bapak sira besik. Joana dirige atu reza, Bapak sira tiru. Halai, tiru kona nia, monu.
Comandante bolu sira nebe moris foti liman; nia foti, lori nia ba Hospital militar. Ba Tribunal, oinsa processu ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.095
Audio
Pasta: 08023.094Título: Entrevista a Gregório Saldanha no programa radiofónico Tuba Rai Metin - Parte IAssunto: Estudou até 4ª classe. Em 1974 ficavaperto do Xavier Amaral.
Acompanhou a alfabetização em Hera na altura do golpe. No contra-golpe viu o ptimo preso em Palapaço.
Assistiu à proclamação unilateral da independência. Reinava grande emoção na altura.
Na invasão os pára-quedistas desceram, ele fugiu.
Não foi à escola, acompanhou a Rádio Maubere que dizia que haviam de chegar forças de Pequim.
Em 1982 voltou a estudar. Trabalha no hospital.
Participa na demonstração, sofreu terror. Pediu para sair do hospital.
Membro da rede com Constâncio Pinto, preparou a visita dos parlamentares portugueses. Recebeu um documento de um estafeta para organizar o 12 de Novembro, juntamente com Jacinto Alves e mais outros.
Jacob Fernandes (Chefe do Suco de Santa Cruz): encontro em sua casa, juntaram-se Ojetil, Fitun, Renetil, HPPMAI, etc.
(antes:) encontro em SMP (Escola Preparatória) Paulo (VI) quando lá estudava, reuniu-se com os da Fretiiln no Externato São José.
Em 1988 foi capturado, foi torturado.
Ferido em 12-11, foi ao hospital, levado para Comarca de Balide. Deram-lhe prisão perpétua.
Tratamento dos presos na cadeia. Demonstração que se fez quando Amos Wako foi de visita.
Acompanhou as votações na cadeia em Yogyakarta, viu através da televisão; depois, form agredidos por outros presos quando souberam dos resultados.
De regresso encontrou-se com a família (a mãe morreu na cadeia).
Criação de Ojetil, funda CRN-JT.
A Ojektil foi criada em Balide, com José Manuel. Forma o secretariado do Comité, com Constâncio Pinto como Secretário-Geral.
Recebe orientações de Xanana para realizar uma manifestação pacífica.
Escutando antes sobre o 12 de Novembre, a rádio informa que a delegação dos Estados Unidos ia a Dili, mas não chegou.
Problemas na escola São Paulo, agrediram indonésios.
A 09-11 recebe orientações para a manifestação, entregou ao Constâncio Pinto, porque era procurado pelos indonésios.
Aproveitam a morte de Sebastião Gomes para realizar a manifestação.
Xanana Gusmão presente em Díli.
Usa a camisola com etiqueta ‘Lorico Asua’in’. Como preparar estandartes, escolhendo palavras.
Saiu de Motael, entre os homens do Kodim que entraram para provocações, a juventude feriu um Major com uma facada.
Viu os indonésios aproximarem-se. A Joana dirige uma oração, os indonésios atiram sobre eles. Fugiu, foi atingido, caiu.
O Comandante deu ordens para os que estiverem vivos que levantassem a mão; levantou a mão, levado para hospital militar. Foi levado a julgamento, como decorreu o processo.;
[Tétum: Escola too 4a klasse. Iha 1974 hela besik Xavier Amaral.
Tuir alfabetizasaun iha Hera tempu Golpe. Kontra-ggolpe haree primo nebe kastigu iha Palapasu.
Assiste proklamasaun unilateral ba independensia. Emosaun tempu neba.
Invasaun, paracaidista tun, halai fali.
La ba escola, akompanha Raio Muere nebe hatete katak forsa sei mai husi Peking.
1982 fila ba escola. Servisu iha hospital.
Hola parte iha demonstrasaun, hetan teror. Husu sai husi hospital.
Membru rede ho Constancio Pinto, prepara ba visita Parlamentu Portugues nian. Simu surat liu estafeta atu organisa 12 Novembru, hamutuk ho Jacinto Alves no sira seluk tan.
Jacob Fernandes (Chefe Suco Santa Cruz): enkontru iha nina uma, halibur Ojetik, Fitun, renetil, HPPMAI, etc.
(tempu uluk:) hasoru iha SMP Paulo bainhira oscola ona, halibur ho Fretiiln sira iha Externato Sao Jose.
1988 kapturadu, hetan toruturas.
12 / 11 kanek, ba hospital, kadeia fali iha Comarca Balide. Hetan sentença perpetua.
Oinsa tratemento iha kadeia nia laran. Demonstrasaun nebe halo wainhira Amos Wako visita
Tuir votasaun iha kadeia nia laran iha Yogyakarta, assiste husi televisaun; deois, dadur maluk baku sira wianhira rona resultadu.
Mai fali kontente hasoru malu ho familia (inan mate wainhira iha kadeia).
Hamoris Ojetil, funda CRN-JT.
Ojektil moris iha Balide, ho Jose Manuel. Forma sekretariu Comite, ho Constancio Pinto hanesan Sekretariu Geral.
Orientasaun husi Xanana, atu halo manifestasaun pasifika.
Rona antes kona ba 12 Novembre, radio dehan delegasaun Estadus Unidas nian mai, maibe la to’o.
Problema iha escola Sao Paulo, baku ba Bapak sira.
09 / 11 simu orientasaun ba manifestasaun, entrega ba Constancio Pinto, tanba Bapak sira buka nia.
Utiliza Sebastiao Gomes nia mate atu bele halo manifestasaun.
Xanana Gusmao iha Dili tempu neba.
Usa komizola ‘Lorico Asuwain’. Oinsa prpara spanduk, hili lia fuan.
Sai husi Motael, liu Kodim ema tama atu provoka, juventude sona fali Major ida.
Haree Bapak sira besik. Joana dirige atu reza, Bapak sira tiru. Halai, tiru kona nia, monu.
Comandante bolu sira nebe moris foti liman; nia foti, lori nia ba Hospital militar. Ba Tribunal, oinsa processu ne’e.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.094
Audio
Pasta: 08023.144Título: Entrevista a Milena Pires no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: De barco, saiu de Timor para a Austrália em 1975, ainda pequena.
Fala das dificuldades da comunidade timorenses em se integrar na sociedade australiana
Estudou até Universidade. Aproveita ocasiões de espectáculos públicos para falar de Timor e sua cultura.
Participa em actividades da UDT em Sydney.
Casada, acompanhou o marido, Zacarias, até Bruxelas. Participa no encontro da Comissão dos Direitos Humanos.
O massacre de Santa Cruz, 12 de Novembro de 1991, motiva os refugiados a participarem activamente na Luta.
Refere a importância do trabalho da Frente Diplomática e o lobby que foi criado para a atribuição do Prémio Nobel a Ramos-Horta, e D. Ximenes Belo.
Ajudas das ONG’s.
Sustenta que a ajuda de Portugal foi essencial para a causa de Timor-Leste.
Foi trabalhar para o CIIR (Instituto Católico das Relações Internacionais) em Londres. Através deste serviço consegue visitar Timor em 1998.
Esteve como observadora na processo eleitoral de 1999; não pode votar por estar na missão de observadora.;
[Tétum: Sai husi Timor ba Australia 1975 sei kiik. Sai ho ro.
Susar ba komunidade Timor nian atu integra fali iha sosiedade Australia nian. Labarik ladun susar.
Inan aman hanorin oan sira kona ba sira nia origen.
Iha escola, to’o Universidade. Halo apresentasaun cultural iha festa cultural internasional, hato’o kona ba Timor, aproveita. Reaksaun husi Indonesia sira iha neba; balu la gosta, balu hanoin fali. Aktividade sira seluk kona ba Timor.
Aktividades UDT nian iha Sydney, hola parte. Tuir kursu Ramos Horta nian kona ba diplomasia.
Kaben, tuir lain Zacarias to’o Bruxelas. Tuir enkontru iha Komisaun Direitus Humanus, etc. Oinsa halo lobi, presaun, campanha iha neba.
Impaktu 12 Novembru, fo motivasaun tan ba refugiadus sira nia partisipasaun.
Importansia Frente Diplomatika nia servisu. Hakbesik ba Uniaun Europeia. Lobi nebe halo atu bele hetan Premio Nobel ba Timor. Impaktu Premio Nobel nian.
Ramos Horta, Ambispu Belo bele kolia tan
Oinsa NGO / ONG sira fo ajuda. Mecanismo atu tama debate internasional sira, hanesan iha Nasoens Unidas, koko halo influensia.
Ajuda nebe Portugal mos fo, esensial, boot ida.
Tama fali servisu ho CIIR (Institutu Katoliku ba Relasaun Internasional) iha Londres. Liu servisu ne’e konsege visita Timor iha 1998, hasoru ho ema balun.
1999: frustrasaun, labele hakilar wainhira masacre Igreja Liquica tanba estrategia diplomasia atu hetan akordu 5 de Maiu.
Mai hanesan observador ba votasaun 1999, labele vota tanba misaun observador bele lakon kredibilidade hanesan ne’e.
Refleksaun ba rekonyeseimentu ba historia.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.144
Audio
Pasta: 08023.018Título: Entrevista a Domingas Santa Mouzinho no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Não estudou. Com os partidos tornou-se delegada da Fretilin.
O marido e o irmão eram homens de armas. O inimigo entra em Suai, eles foram esconder-se no momte Taroman.
O marido ficou ferido em 1976, procurando medicamento para se curar.
Foi capturado em 1978. tirar-lhes todas as coisas, as mulhere eram violadas.
Não contente com as atitudes dos indonésios, desenvolve a rede clandestina, juntamente com Sesurai. Encontro com as Falintil que frequentam a sua casa, como o comandante Deker ali, organizando a festa de 1998.
A festa de – Ano Novo de 1999 – estavam pessoas de Bobonaro, Ainaro, Zumalai e Suai.
Foram perseguidos por Laksaur, desconfiam da ligação com as Falintil. Eles fugiram para o mato durante 5 meses.
De regresso a Suai. A Unamet e a Comissão de Solidariedade foram a Suai, dando coragem à população. A campanha de CNRT.
Votações; depois fugiram, e mais violências.
Como a TNI, a Polícia, as Milícias atacam a igreja, queimando, destruindo, matando. Vendo o Padre, a população morrerem dentro da igreja, e também dois homens que morreram no Kodim.
Como as milícias levaram a sua sobrinha à força.
Como foram levados para Atambua, reacção dasdmilícias quando souberam da entrada da INTERFET em Suai. Os Padres apanham o barco regressando a Díli.
Situação após o regresso, chegaram ao Estádio de Díli, grande emoção no reencontro com a família.
O que é que os colegas em Jakarta falam da sua sobrinha Juliana que foi levada pelas milícias.;
[Tétum: La ba escola. Tempu partidu sai delegada Fretilin nian.
Lain, maun kaer kilat. Enemigu tama Suai, sira ba subar iha foho Taromau.
Lain kanek iha 1976, buka ai-moruk atu kura.
Kaptura sira 1978. Ema hadau sira nia sasan hotu, viola feto sira.
La kontente ho Indonesia sira nia hahalok, halo klandestinidade fali,hamutuk ho sesurai. Enkontrus ho Falintil sira nebe halao iha ninia uma, hanesan Comandante Deker ba neba, organisa festa 1998.
Festa ne’e – tinan foun, ba 1999 – ema husi Bobonaro, Ainaro, Zumalai, Suai hotu mak ba.
Laksaur persege sira, deskonfia ligasaun ho Falintil. Sira halai ba ai-laran durante fulan 5.
Fila fali mai Suai. Unamet no Dewan Solidaritas ba Suai, fo barani ba populasaun. Campanha CNRT oinsa.
Votasaun; depois komesa halai fali, violensia tan.
Oinsa TNI, Polisia, Milisia ataka ba Igreja, sunu, estraga, oho. Haree Padre mate, ho populasaun iha Igreja nia laran, nomos mane nain rua nebe mate iha Kodim.
Oinsa milisia hadao ninia sobrinha
Oinsa ema lori sira ba Atambua, reaksaun milisia nian wainhira rona InterFET tama fali Suai. Padres sira sai ro fila ba Dili.
Situasaun wainhira mai fali, to’o Estadiu iha Dili, hasoru fali ho familia ho emosaun boot.
Oinsa kolega iha Jakarta kolia kona ba ninia sobrinha Juliana nebe milisia hadao.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.018
Audio
Pasta: 08023.130Título: Entrevista a Gilman Assunção Exposto Santos no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nascido em Ermera. Estudou em Díli.
É adepto da UDT, fugiu até Atambua no contra-golpe. Abriu as portas da prisão para os presos da Fretiin.
Regressa a Timor-Leste, foi a Baucau de barco a 7-12-1975 juntamente com a tropa indonésia. Foi Partisan, percorrendo todo Timor. Em Ainaro: elementos da Fretilin feridos nos tiroteios, foram levados para Díli.
Em 1977 casou com Armandina Gusmão, irmã (+nova) de Xanana.
Em 1979 trabalhou para CRS (Christian Relief Service), procurando salvar as pessoas, como o Adriano Gusmão (guarda-costas do Nicolau Lobato), população de Maubisse. Como conseguia salvar.
De 1981 a 1983 a comvite dos militares indonésios ia esclarecer as pessoas para não trabalharem na rede clandestina porque esta tem ligação com Xanana.
A TNI trouxe o Oka (o Oka creio ser o mesmo que Venâncio Ferraz; é uma questão de investigar) para a sua casa para se habituarem ao Contacto de Paz. Obtiveram informações de Xanana através de fotografias.
Contacto familiares na Australia; perseguido por causa disso.
Inicia (aqui deve ser a Armandina inicia; será) rede clandestina com Xanana quando o seu marido foi ensinar no Externato, encontra-se com D. Aliança Araújo.
Recebeu uma carta que reconheceu a caligrafia quando wenviou coisas para Ainaro.
Plano de trazer Xanana Gusmão para Díli na preparação da visita dos parlamentares português; quer encontrar-se.
Em 1991 foi com o marido da Dona Aliança Araújo, encontar-se com o Padre Barreto.
Escondendo Xanana debaixo de um colchão até a casa em Lahane (era transportado de camioneta de Ainaro).
Mudou para Balibar, toda a família foi ao seu encontro. Grande emoção. Depois, não se sentindo seguro, mudou de novo.
O Padre Mário Belo transportou Xanana para Ermera. Xanana ia no táxi do Mateus atravesando Díli.
Em 1992: quando TNI deteve o Belmiro, dói descoberta a rede.
O Florentino Sarmento, chefe de Etadep, é que dava grande apoio.
De 1988 a 1989 encontra ligação e conhece a ligação de Xanana com Jerónimo da Silva, e Constâncio Pinto.
Contstâncio Pinto transporta Xanana para se encontrar com jornalista japonês numtáxi em Díli, o jornalista assustado, ficou de boca aberta.
Em 1979 juntamente com Chico Borolaku (preso em Flamboyan, Baucau), e consegue alguma ajuda.
Soube da detenção do Xanana já era tarde. A polícia cercou a casa até ao dia seguinte e ira ba Polres (Quartel Geral da Polícia). Foi interrogado durante seis meses.
Rui Lopes pediu para o libertar mas não conseguiu. Teve alguma ajuda de Simbolon.
Frustração no encontro em Atambua em 1975. conflito entre Mário e João Carrascalão.;
[Tétum: Moris Ermera. Escola Dili.
Partidu UDT, halai to’o Atambua iha Kontra-Golpe. Loke odamatan ba presos Fretiin sira
Tama fali Timor Leste, sai ro ba Baucau 7 / 12 / 1975 hamutuk ho tropa Indonesia. Tama Partisan, lao Timor tomak. Ainaro: oinsa ema Fretilin hetan tiru kanek, lori ba Dili.
1977 kaben ho Armandina Gusmao, Xanana nia aliin feto.
1979 servisu ho CRS, hahu salva ema, exemplu Adriano Gusmao (guarda-costa Nicolau Loubato nian), populasaun husi Maubisse. Oinsa konsege salva.
1981 - 1983 konvite husi militar Indonesia ba esclarecimento katak labele halao klandestinidade tanba sira nia relasaun ho Xanana.
TNI lori Oka mai tan sira nia uma atu toman sira iha Kontak Dame nia laran. Hetan informasaun Xanana nia ho fotografias.
Kontaktu ho maluk sira iha Australia; perseguisaun nebe hetan.
Hahu klandestinidade ho Xanana bainhira ninia kaben ba hanorin excola iha Externato, hasoru malu ho Dona Aliança de Araujo.
Simu karta ebe rekonhece kaligrafia, haruka sasan ba Ainaro.
Planu lori Xanana Gusmao mai Dili tanba preparasaun ba visita membru Parlamentu Portugues sira, hakarak hasoru.
1991 ba ho Dona Aliança Araujo nia lain, hasoru liu Padre Barreto.
Oinsa protégé Xanana iha dalan ho colchão iha leten. To’o uma iha Lahane.
Muda fali ba Balibar, famiila tomak ba hasoru nia neba. Emosaun. Depois, la seguro: tenki muda fali.
Padre Mario Belo nebe lori Xanana ba Ermera. Xanana sai Mateus ninia taxi atu atravessa Dili.
1992: kuandu ema TNI kaer Belmiro, deskobre rede.
Florentino Sarmento chefe Etadep mak fo apoo makaas.
1988 – 1989hetan ligasaun no conhece ligasaun Xanana nian hanesan Geronimo da Silva, ho Constancio Pinto.
Contstancio Pinto tula Xanana ba hasoru malu ho jornalista Japones iha taxi laran iha Dili, jornalista hakfodak, lakon kolia.
1979 hamutuk ho Chico Borolaku (preso iha Flamboyan, Baucau), konsege ajuda ruma.
Hatene ema kaer Xanana lorokraik ona. Polisia halehu uma loron seguinte no sira ba Polres. Inkeritu makaas fulan neen.
Rui Lopes lobi atu libera nia, la konsege. Hetan Tulun ruma husi Simbolon.
Frstrasaun nebe hasoru iha Atambua iha 1975. Konfliktu entre Mario no Joao Carrascalao oinsa.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.130
Audio
Pasta: 08023.044Título: Entrevista a Ernestu Dudu no programa radiofónico Tuba Rai MetinAssunto: Nasceu em Hatulia.
Trabalhou como capataz de café na SAPT, Sociedade Agrícola Pátria e Trabalho.
Foi delegado da FRETILIN e Comandante de Secção das milícias durante o contra-golpe, tendo também sido comandante da companhia em 1977.
Recebeu ordens do comandante do Sector Fronteira Norte, Filomeno Paixão.
Explica como Filomeno Paixão se rendeu ao inimigo; apresenta a sua visão das
divergências entre Hélio Pina e Filomeno Paixão e as razões deste conflito.
A APODETI assalta Atsabe no golpe de 1975, tendo morrido 16 combatentes da FRETILIN.
Infiltração indonésia durante o contra-golpe.
Reestruturação da Luta: trocam militares de idade por jovens e a consequência foi um fracasso militar, muitos guerrilheiros morreram, e também população. Doença, fome, miséria.
Avião militar indonésio lança bombas, ataques sucessivos; a água fica contaminada.
Explica a utilização de plantas tradicionais para tratar as pessoas.
Ficou paralizado, num sonho viu o remédio para a cura.
Reúne elementos das FALINTIL, dos grupo linguísticos mambae, kemak e tétun; recorrendo a esta última para unir os guerrilheiros.
Aquando da morte de Nicolau Lobato as FALINTIL ficaram desmoralizadas, tendo-se verificado rendições em massa.
Reacção contra o Filomeno Paixão; Dudo resiste, isolado, até 1982, apenas com 2 espingardas
Refere os efeitos da utilização dos amuletos e das “bolsas”.
É obrigado à rendição em 1982 por falta de ligação. Contacto com a vila dá confiança para sua segurança, rendição com 16 pessoas, 2 espingardas.
O Padre de Ermera levou-o para se encontrar com D. Martinho; ganham coragem para continuar a luta, apesar do isolamento.
Foi a Korem, Jakarta; o inimigo queria obrigá-lo a ir à Ponta Leste para se encontrar com Xanana, o que recusou.
Em 1991 conseguiu, finalmente, ligação com Xanana, quando este decide reorganizar a Luta na Fronteira e se desloca a sua casa em Ermera.
Explica como escondia Xanana.
Xanana entregou-lhe 2 facas e uma arma para resistir. Sai da vila, com 40 pessoas, e vai de novo para o mato.
Explica como Xanana entrou em Ermera, em 1991, quando procedeu à reorganização da Luta na Fronteira.
Entra em Ermera através do Padre Mario Belo e de Dusai.
Com a subida de Dudo e dos seus homens para a montanha, a população da zona ganha alento e coragem para continuar a luta contra o inimigo, apoiando os guerrilheiros com mantimentos, vestuário, medicamentos e ligações.
Quando Konis Santana entra em Ermera, a rede clandestina estava, assim, já organizada.
Quando Dudo saiu para o mato, o inimigo matou o seu irmão a tiro.
O Massacre de Santa Cruz, a 12 de Novembro de 1992, leva a que muitos jovens saiam para o mato, provocando a destruição das redes clandestinas e um rude golpe na Resistência Juvenil.
Até à data da morte de Konis Santana, a 11 de Março de 1998 fazia parte do seu grupo de segurança.. Alude ao carácter do Chefe do Conselho Executivo da Luta/Frente Armada-CEL/FA, e à doença que há anos o apoquentava.
Foi a Aileu depois das votações de 1999.
Fala do apoio do FRAP (Programa de Assistência e Reinserção das FALINTIL).;
[Tétum: Moris iha Hatolia. Servisu kolheiru café ba SAPT. Delegadu Fretilin.
Comandante Seksaun Milisia iha Kontra-Golpe, sai comandante companhia iha 1977.
Simu ordens husi Comandante Sector Fronteira Norte Filomeno Paixao. F. Paixao rende ba enemigu oinsa.
Divergencia entre Helio Pina no Filomeno Paixao, oinsa konfliktu ne;e.
Apodeti assalta Atsabe iha Golpe 1975, ema nain 16 mate husi parte Fretilin.
Infiltrasaun husi Indonesia durante kontra-golpe.
Restrukturasaun: troka ema militar ho ema foun, impaktu halo frakassu militar, Falintil mate barak, ho populasaun. Moras, etc.
Aviaun ho bomba, etc. comtamina be.
Onisa usa ai-moruk tradisional ho bomba atu kura ema.
Hetan moras paralisia, hetan ai-moruk liu husi mehi ida atu bele kura.
Kahur soldadu Falintil sira hamutuk husi parte Mambae, Kemak, Tetun atu oinsa usa lian tetun, hetan unidade.
Nicolau Loubato mate, tropa nia morale tun fali. Ema rende fali.
Reaksaun kontra Filomeno Paixao. Nia resiste ho kilat 2 deit to’o 1982.
Oinsa efektus ai-moruk Biru, Kakaluk.
Rende 1982 tanba laiha ligasaun ona. Kontaktu ho vila fo konfiansa ba ninia seguransa, rende ho ema nain 16, kilat 2 deit.
Padre Ermera lori nia hasoru Dom Martinho, siu koragem atu halo funu nafatin, la deskobre ema.
Ba Korem, Jakarta; obriga nia ba Lorosa’e hasoru malu ho Xanana, maibe lakohi.
1991 hetan ligasaun ho Xanana, ba ermera iha nia uma. Oinsa subar fali Xanana.
Xanana entrega tudik 2 ba nia no kilat ida atu nia bele resiste. Sai fali ba ai-laran ho ema nain40.
Konta oinsa Xanana tama Ermera, tanba ema haruka mina-rai, entaun hanoin sei iha resistensia.
Tama Ermera husi Padre Mario Belo ho Dusai.
Nia sai fali ba ai-laran, populasaun hetan fali koragem, organisa atu bele apoia.
Konis Santana tama Ermera, povo organizadu tiha ona.
Nia sae ba ai-laran, enemigu tiru mate ninia aliin.
1991 jovems barak sae ba ai-laran atnba 12 Novembru.
Nia fo seguransa ba Konis Santana to’o 1998, wainhira Konis mate. Oinsa Konis ninia karakter, ninia moras. Hetan alivio husi moras oinsa,etc.
Tuir votasaun 1999 iha akantonamentu Hularema. Ba Aileu hafoin votasaun. Simu ajuda husi FRAP.];Fundo: Arquivo da Resistência Timorense - USAidTipo Documental: Audio Página(s): 1
08023.044
Audio